Καλλιτεχνικά στο σχολείο, εκείνη η ώρα της χλέυης.

και λογιστών γεγονός αξιοπερίεργο αν αναλογιστεί κανείς το πόσο περισσότερα παιδιά έχουν στραφεί στην θετική κατεύθυνση και στις σπουδές στην διοίκηση επιχειρήσεων/πωλήσεις, σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες.

Έχοντας παράλληλα στο μυαλό μου την είδηση ότι καταργούνται τα καλλιτεχνικά μαθήματα στην Α’ και την Γ΄ λυκείου ήταν αναμενόμενο να κάνω την σύνδεση. Στο παρόν άρθρο δεν θα μιλήσω για την αξία της θεωρητικής παιδείας, η οποία εξάλλου αποτελεί την βάση της σκέψης και της επιστήμης. Θα περιορίσω την συζήτηση στην αξία των καλλιτεχνικών μαθημάτων.

Τα καλλιτεχνικά μαθήματα λοιπόν, αντί να υποστηριχθούν (για πρώτη φορά τουλάχιστον από όσο η ηλικία μου το επιτρέπει να θυμάμαι), να υποστηριχθούν με ενδιαφέρουσα ιστορία τέχνης, με συνοδεία μουσικής, με ανθρώπους με όραμα και δημιουργικότητα στην "διδασκαλία" των καλλιτεχνικών, και να υποστηριχθούν δίνοντας περισσότερη ώρα από τα 45 λεπτά (γιατί μέχρι να στήσεις το σκηνικό για τα καλλιτεχνικά περνάει τουλάχιστον ένα 15λεπτο, επομένως πως να το δει κάποιος σοβαρά;), καταργούνται στην Α’ και Γ’ τάξη λυκείου.

Είναι αλήθεια πως τα καλλιτεχνικά θεωρούνται χαμένος χρόνος και πάρα πολύ συχνά - με τον τρόπο που "διδάσκονται" - προκαλούν την χλεύη των παιδιών, όχι μόνο του λυκείου αλλά και του δημοτικού. Όμως αντίθετα, το να υποστηριχθεί η καλλιτεχνική παιδεία, και τα δυστυχώς γελιοποιημένα αυτά μαθήματα, είναι ό,τι πιο σημαντικό για την παιδεία μας. Δεν γνωρίζουμε αν χωράνε ή δεν χωράνε τα καλλιτεχνικά στο λύκειο, μπορεί όντως να μην χωράνε σε όλες τις τάξεις του λυκείου - ή μπορεί να χωράνε. Το σίγουρο είναι ότι πρέπει να υποστηριχθούν με ένα φρέσκο πλαίσιο, που θα επικοινωνεί την αξία των καλλιτεχνικών στα παιδιά και θα τα εμπνέει, ένα πλαίσιο που δεν θα αφήνει περιθώρια χλεύης ή αμφιβολίας της ομορφιάς της δημιουργίας τέχνης, και δεν θα θυμίζει σε τίποτα το υπάρχον, ένα πλαίσιο, με περισσότερη ώρα για καλλιτεχνικά στις υπόλοιπες τάξεις του δημοτικού και του γυμνασίου. Και γιατί όχι, να προωθούνται και στο λύκειο ως ομάδες επιλογής, όταν “δεν χωρούν” στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα.

Εν τούτοις, θα έπρεπε “να χωρούν”…Το παρόν άρθρο επιχειρεί να απαντήσει δίνοντας τους ελάχιστους δυνατό λόγους υπέρ του να υποστηριχθούν τα καλλιτεχνικά μαθήματα. Επίσης, το άρθρο ίσως βοηθήσει να κατανοήσουν την αξία των καλλιτεχνικών όσοι κοιτούν την χρησιμότητά τους με στενή, στείρα ματιά.

Το δίκτυο αυτόματης λειτουργείας στον εγκέφαλό μας

Έχει βρεθεί ότι υπάρχει ένα δίκτυο συνάψεων στον εγκέφαλό μας που το ονομάζουμε δίκτυο αυτόματης λειτουργείας (Default Mode Network [DMN] και αποτελεί την βάση των εγκεφαλικών μας λειτουργειών. Το δίκτυο αυτό εργάζεται στον φόντο των διεργασιών του εγκεφάλου μας και θεωρείται ότι είναι υπεύθυνο για την διαδικασία της ενδοσκόπησης, της αυτό-παρατήρησης, των εσωτερικών μας διαλόγων, την κατανόηση των συναισθημάτων μας, την ονειροπόληση και τις νέες ιδέες μας, αλλά και με την κατανόηση των προθέσεων των άλλων ανθρώπων, την επεισοδική και την αυτοβιογραφική μνήμη. Σε μία πιλοτική έρευνα του 2014, σε ενήλικες μη ασθενείς, εξετάστηκε το κατά πόσο θα επηρεάσει η εν πράξει ενασχόληση με την ζωγραφική το δίκτυο αυτόματης λειτουργείας, και βρέθηκε ότι το γκρουπ των ανθρώπων που επί δέκα εβδομάδες συμμετείχαν σε σεμινάρια ζωγραφικής παρουσίασαν στατιστικώς σημαντική αύξηση της δραστηριότητας του δικτύου αυτόματης λειτουργείας μετά το τέλος των σεμιναρίων. Ακόμα βρέθηκε ότι τα επίπεδα της ψυχικής ανθεκτικότητας των συμμετεχόντων - όπως μετρήθηκε με ειδικό ερωτηματολόγιο για την ψυχική ανθεκτικότητα - έναντι σε προβλήματα, δυσάρεστα γεγονότα/δυσμενείς εξελίξεις, παρουσίασαν επίσης στατιστικώς σημαντική αύξηση μετά την παρέμβαση των καλλιτεχνικών σεμιναρίων (Bolwerk, Mack-Andrick, Lang, Dörfler, & Maihöfner  2014).   

Ο πολιτισμός παράγει πολιτισμό

Οι θετικές επιδράσεις της ενασχόλησης με την ζωγραφική και γενικότερα με τα εικαστικά στην νηπιακή και παιδική ηλικία είναι λίγο πολύ γνωστές. Αν και πολλοί από εμάς αισθάνονται ότι δεν χρειάζονται έρευνες για την αναγκαιότητα της ενασχόλησης με το δημιουργικό παιχνίδι στην νηπιακή και παιδική ηλικία, οι έρευνες που έχουν γίνει συμφωνούν όλες πως το δημιουργικό παιχνίδι είναι ρητά απαραίτητο για την υγιή ανάπτυξη της νόησης των παιδιών, την γνωριμία τους με τον κόσμο, την κατανόηση της έννοιας των ορίων, την κατανόηση της έννοιας της συνύπαρξης με τους άλλους ανθρώπους, την αναγνώριση των συναισθημάτων και την κοινωνικοποίησή τους (για συναφή αποτελέσματα και μία πολύ καλή βιβλιογραφική ανασκόπηση μπορείτε να δείτε την έρευνα της Ward, 2014). Εν τούτοις, αν υπάρχουν άνθρωποι που αμφισβητούν το κατά πόσο είναι σημαντικό το δημιουργικό παιχνίδι μικρών και μεγάλων, η επαφή με την ζωγραφική, με την πλαστελίνη και τον πηλό, η μουσική, ο χορός και η επαφή με τα παραμύθια και την λογοτεχνία τότε έχουμε πρόβλημα.

Ένα παράδειγμα μελέτης στο θέμα είναι μία πρόσφατη και πολύ μεγάλη έρευνα σε μαθητές του δημοτικού και του γυμνασίου  στο Χιούστον των Η.Π.Α., που έδειξε ότι η ενασχόληση με τις τέχνες έφερε πολύ σημαντικά αποτελέσματα στην προσαρμογή και την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών, σημαντική βελτίωση στην χρήση του γραπτού λόγου και σημαντική διαφορά στα επίπεδα αισθημάτων συμπόνιας για τον άλλον άνθρωπο (Bowen & Kisida, 2019). Ωστόσο, οι ερευνητές τονίζουν στην αναφορά τους ότι τα παραπάνω θετικά αποτελέσματα ίσως δεν θα ήταν εφικτά εάν λείπουν από την πρωτοβουλία προώθησης μαθημάτων για την τέχνη το όραμα και ο ενθουσιασμός των οργανωτών.

Όσο αφορά στα μεγαλύτερα παιδιά και στους ενήλικες, είναι αρκετές οι έρευνες που δείχνουν ότι η ενασχόληση και η επαφή με την τέχνη, είτε δηλαδή ως δημιουργοί, είτε ως θεατές, έχει πολύ σημαντικές επιδράσεις για την σωματική και την ψυχική υγεία των ενηλίκων. Οι έρευνες σε όλα τα πεδία για τις επιδράσεις της τέχνης στην υγεία και την φυσική ευεξία, στην σκέψη και την κριτική σκέψη, στην ικανότητα να αναπτύσσει κάποιος την δημιουργικότητά του και να την επιστρατεύει στην καθημερινότητά του και γενικότερα οι επιδράσεις της τέχνης είναι πολύ σημαντικές για την κοινωνική διάσταση της υγείας, ενώ η στέρησή της αποβαίνει άκαρπη και εντέλει κοστοβόρα (Rabkin & Hedberg, 2011). 

Ας πούμε πως καταρχίν η τέχνη δημιουργεί, υποστηρίζει και ενισχύει τον πολιτισμό των ανθρώπων. Λίγοι θα διαφωνήσουν ότι πολιτισμένη συμπεριφορά είναι η ευγένεια και οι πράξεις που λαμβάνουν υπόψιν τους άλλους ανθρώπους και οι περισσότεροι από εμάς κατανοούμε ότι οι συμπεριφορές μας και οι πράξεις μας επηρεάζουν άλλους ανθρώπους.

Για παράδειγμα, μία έρευνα που έγινε με μεγάλο δείγμα (1,341 συμμετέχοντες) ενήλικου γενικού πληθυσμού (δεν περιορίστηκε σε ασθενείς) έδειξε ότι η ενασχόληση με την τέχνη είτε ως δημιουργοί, είτε ως θεατές ενισχύει σημαντικά το κατά πόσο οι άνθρωποι μπορούν να απολαμβάνουν κοινωνική ευεξία και ικανοποιητική αλληλεπίδραση, να δείχνουν κοινωνική συνείδηση, ανοχή στον άλλον άνθρωπο και το σημαντικότερο, να λαμβάνουν υπόψιν τους τους άλλους ανθρώπους - με τρεις λέξεις: να είναι πολιτισμένοι (LeRoux & Benadska, 2014).

Συγκεκριμένα, στην σπάνια αυτή έρευνα βρέθηκε ότι το να συμμετέχουν οι άνθρωποι ως θεατές σε καλλιτεχνικά γεγονότα, το να ασχολούνται οι ίδιοι με χειροτεχνίες, ή να χορεύουν ή να παίζουν οι ίδιοι θέατρο, όλα αυτά αυξάνουν στατιστικώς σημαντικά αυτό που λέμε «συμμετοχή τους στα κοινά». Επίσης, στην ίδια έρευνα βρέθηκε ότι η συμμετοχή ως θεατές σε καλλιτεχνικά δρώμενα, όπως το να αφιερώνουν οι ίδιοι χρόνο στο να χορεύουν ή στο να παίζουν μουσική, φαίνεται παρομοίως να αυξάνουν σε σημαντικό βαθμό τα αλτρουιστικά αισθήματα των ανθρώπων.  

Παρ’ όλα αυτά, πολύ συχνά, οι δημόσιες δαπάνες για την τέχνη είναι οι πρώτες που μειώνονται, και αντιστοίχως ο χρόνος που δίνεται στην εκπαίδευση για τα εικαστικά είναι ο πρώτος που συρρικνώνεται. Φαίνεται όμως, ότι οι μειώσεις αυτές είναι τελικά δαπανηρές μεσοπρόθεσμα και επικίνδυνες για μία κοινωνία μακροπρόθεσμα.

Έχοντας πει ότι ο πολιτισμός παράγει πολιτισμό, το επόμενο πιο σημαντικό να ειπωθεί στο σύντομο αυτό άρθρο είναι ότι οι έρευνες στο πεδίο των τεχνών καταλήγουν ότι τα καλλιτεχνικά μαθήματα σχεδίου, ζωγραφικής αλλά και γενικότερα τα μαθήματα τέχνης, όπως για παράδειγμα μουσικής και θεάτρου, είναι πολύ σημαντικό να είναι διαθέσιμα σε όλα τα μικρά και μεγάλα παιδιά κατά την διάρκεια της φοίτησής τους στο δημοτικό, το γυμνάσιο και το λύκειο γιατί η παρακολούθηση μαθημάτων τεχνών στο σχολείο προβλέπει το κατά πόσο οι μαθητές μεγαλώνοντας θα συμμετέχουν σε καλλιτεχνικά γεγονότα στην ενήλική ζωή τους.

Έχει βρεθεί, ότι ακόμα και όταν πρόκειται για πολύ σημαντικά δρώμενα τα παρακολουθούν μόνο οι ενήλικες που συμμετείχαν σε νεαρότερη ηλικία σε καλλιτεχνικά μαθήματα και δραστηριότητες, ακόμα και όταν προσμετρώνται στην στατιστική ανάλυση παράγοντες όπως το φύλο, η ηλικία και άλλα δημογραφικά στοιχεία.

Ειδικά για τον παράγοντα της ηλικίας, φαίνεται ότι οι άνθρωποι δεν συμμετέχουν σε περισσότερα καλλιτεχνικά γεγονότα και δραστηριότητες με το πέρας των χρόνων, με την ωρίμανση της μέσης και τρίτης ηλικίας, όπως πιθανόν να πιστεύεται (Rabkin & Hedberg, 2011), δηλαδή φαίνεται ότι ο κύριος παράγοντας είναι το κατά πόσο είχαν έρθει σε επαφή με την τέχνη σε νεαρότερη ηλικία. Σημειωτέων ότι στις Η.Π.Α., δυστυχώς για όλους μας,  οι Έρευνες για την Δημόσια Συμμετοχή στις Τέχνες (The Surveys of Public Participation in Arts [SPPAs], καταγράφουν σταθερά μείωση της συμμετοχής ενηλίκων σε σημαντικά καλλιτεχνικά δρώμενα και ιδιαίτερα όσο αφορά σε συναυλίες κλασσικής μουσικής και τζαζ, μιούζικαλ, θεατρικές παραστάσεις και κλασικό χορό (Rabkin & Hedberg, 2011).  

Η τέχνη είναι για όλους

Αν και η εν τη πράξει ενασχόληση με την τέχνη χρειάζεται ταλέντο, χρειάζεται ακόμα τριβή, μάθηση και εμπειρία. Εν τούτοις, η τέχνη είναι για όλους, καταρχίν γιατί η εν τη πράξει ενασχόληση με την τέχνη δεν συσχετίζεται με το IQ.

Για παράδειγμα στην έρευνα των Winner and Drake (2018), βρέθηκε ότι το ταλέντο στην ζωγραφική δεν συσχετίζεται με τις επιδόσεις στα τεστ ευφυίας (IQ τεστ) και ότι τα εξεχόντως ταλαντούχα στην ζωγραφική παιδιά, από πολύ μικρή ηλικία,  με τα παιδιά που δεν δίνουν δείγματα ταλέντου στην ζωγραφική, δεν διαφέρουν μεταξύ τους στις επιδόσεις σε IQ τεστ (στο κάτω - κάτω και από εξελικτική σκοπιά να το δει κανείς, η τέχνη προηγείται της επιστήμης).

‘Οσο αφορά στην «τριβή» με ένα αντικείμενο, την μάθηση και την εμπειρία υπάρχει μία σχετικά νέα έρευνα που έγινε σε ένα γκρουπ καλλιτεχνών που ασχολούνταν επαγγελματικά με το σχέδιο ή την ζωγραφική. Όπως ήταν αναμενόμενο έδειξε ότι οι συνάψεις στον εγκέφαλο που έχουν να κάνουν με την εν πράξει ζωγραφική ήταν πολύ πυκνότερες στο γκρουπ των επαγγελματιών ζωγράφων συγκριτικά με το γκρουπ των ανθρώπων που η εργασία τους δεν σχετιζόταν με σχέδιο ή ζωγραφική (De Pisapia, Bacci, Parrott, & David Melcher, 2014).

Μεθοδολογικά, δεν έχουμε την δυνατότητα να δούμε πόσο χρειάζεται να έχει κανείς «κλίση» και πόσο το να εργαστεί για να επιτύχει μία καλή απόδοση σε μία τέχνη, αλλά όσους είναι δάσκαλοι στον χώρο των τεχνών, συνήθως τους ακούς να λένε ότι η λεγόμενη «κλίση» ή το ταλέντο είναι το 1% και η δουλειά το 99%. Κάτι θα ξέρουν, ας τους ακούσουμε... Τουλάχιστον ως προς την αντίθεση της αναλογίας θα πέφτουν μέσα.  Επί του θέματος, έρευνες για το πως οι συνάψεις στον εγκέφαλο εξελίσσονται ή μεταλλάσσονται ανάλογα με τις κύριες ασχολίες μας, μπορείτε να δείτε την βιβλιογραφική ανασκόπηση των Heilman, Nadeau, & Beversdorf, (2003).

Η ενασχόληση με την τέχνη συσχετίζεται με καλύτερες επιδόσεις σε άλλα μαθήματα του σχολείου

Οι έρευνες εν γένει, καταλήγουν ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της ενασχόλησης με τα καλλιτεχνικά μαθήματα στο σχολείο και τις επιδόσεις στα υπόλοιπα μαθήματα, ωστόσο, δεν έχει βρεθεί εάν η ενασχόληση με την τέχνη ευθύνεται για τις καλύτερες επιδόσεις στα υπόλοιπα μαθήματα ή ποιοι είναι οι παράγοντες που παρεμβάλλονται.  Όμως είναι βέβαιο, ότι το παιχνίδι με την ζωγραφική και την μουσική στα προνηπιακά και νηπιακά χρόνια και η συμμετοχή σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες και σε δημιουργικό παιχνίδι βοηθάει στην ομαλή και υγιή ανάπτυξη των γνωστικών λειτουργειών των νηπίων και των παιδιών. Επομένως, το εάν και κατά πόσο η ενασχόληση με την τέχνη από μόνη της βοηθάει ένα παιδί στις επιδόσεις στα υπόλοιπα μαθήματα ίσως και να μην είναι και τόσο σημαντικό να βρεθεί, όπως παρομοίως δεν είναι σημαντικό να βρεθεί ότι οι επιδόσεις στην κατανόηση κειμένων βοηθιέται περισσότερο από την αριθμητική ή την ορθογραφία, αν οι επιδόσεις στην βιολογία είναι λόγω των επιδόσεων στην χημεία ή την φυσική, κ.ο.κ.

 Η γνώμη του κόσμου

Κλείνοντας να πούμε ότι αντίθετα από τους κρατικούς προϋπολογισμούς, η κοινή γνώμη έχει μάλλον διαφορετική άποψη. Για παράδειγμα, σε μία έρευνα - που έγινε στην Αμερική, με μεγάλο δείγμα (3,020 συμμετέχοντες), το 88%, 90% και 89% των ερωτηθέντων απάντησε ότι η εκπαίδευση στο δημοτικό σχολείο, στο γυμνάσιο και στο λύκειο, αντιστοίχως, είναι απαραίτητη για να αποκτήσει ένα παιδί μία καλή, σφαιρική εκπαίδευση. Επίσης, το 83% των ερωτηθέντων απάντησε ότι η ενασχόληση με τις τέχνες είναι σημαντικό να υπάρχει στην ζωή των παιδιών και εκτός σχολείου, στην κοινότητα (The Surveys of Public Participation in Arts [SPPAs], 2008). Για την Psychoeducation.gr: Αποστολία Αληζιώτη, B.Sc. (Psychol), M.Sc. (Psychol), M.B.A., GBC μέλος της British Psychological Society.

Ενδιαφέροντα στατιστικά στοιχεία

>  Σε όλες τις Έρευνες για την Δημόσια Συμμετοχή στις Τέχνες (The Surveys of Public Participation in Arts [SPPAs, 1982, 1992, 2002, και 2008], έχει βρεθεί ότι όταν έχει υπάρξει εκπαίδευση στις τέχνες σε πολύ μικρή ηλικία, τότε πάνω από 54% των μαθητών στην ενήλικη ζωή τους επισκέπτονται τουλάχιστον ένα σημαντικό καλλιτεχνικό δρώμενο το χρόνο, ενώ όταν η εκπαίδευση λαμβάνει χώρα κατά την διάρκεια της ενήλικης ζωής, τότε το ποσοστό αυτό εκτοξεύεται σε πάνω από 67% (Rabkin & Hedberg, 2011).

> Η εκπαίδευση σε μαθήματα τέχνης σε παιδική ηλικία προβλέπει σε πολύ σημαντικό βαθμό την συμμετοχή σε εκπαιδευτικά προγράμματα σχετικά με κάποια τέχνη στην ενήλικη ζωή. 

>  Σε μία έρευνα με συμμετέχοντες ανθρώπους άνω των 65 ετών βρέθηκε ότι όσοι συμμετείχαν σε χορικά (τραγούδι εν χορώ) σημείωσαν σημαντική βελτίωση του ηθικού τους, μείωση τους αισθήματος μοναξιάς, αύξηση δραστηριοποίησης, μείωση πτώσεων και μείωση επισκέψεων σε γιατρό.

Photo by Nathan Glynn

“what I find wonderful about working with artists is that they are just as fascinated by side routes and diversions as they are by the direction in which they are going.” (Michael Doser, physicist on CERN’s cultural board for the arts, in  Koek, 2011).”

«Αυτό που μου αρέσει περισσότερο όταν συνεργάζομαι με καλλιτέχνες είναι τ’ ότι και οι ίδιοι λατρεύουν το ίδιο τις παρακάμψεις και τους αντιπερισπασμούς όσο και τις πορείες που έχουν πάρει» (Michael Doser, φυσικός στο Συμβούλιο για τις Τέχνες του CERN, όπως αναφέρεται σε Koek A., 2011)

Κατάθλιψη: Ακούγονται πολλά για τα συμπτώματα - ποιά είναι τα συμπτώματα της κατάθλιψης τελικά;